“Xứ Nẫu” Bình Định và nguồn gốc ra đời đặc biệt

Khi nhắc đến “xứ Nẫu,” nhiều người ngay lập tức liên tưởng đến vùng đất Bình Định. Tuy nhiên, ít người hiểu rõ về nguồn gốc và ý nghĩa đằng sau cái tên này. Hôm nay, hãy cùng XSBDI khám phá “truy tìm” nguồn gốc về tên gọi đặc biệt của miền đất võ này nhé.

1. Lịch sử tên gọi ra đời của “Xứ Nẫu” Bình Định

“Xứ Nẫu” là một cụm từ đặc biệt và ấm áp khi nhắc đến vùng đất Bình Định, miền đất võ miền Trung. Để khám phá nguồn gốc của cụm từ này, chúng ta phải quay lại thời kỳ thế kỷ 16.

Năm 1558, chúa Nguyễn Hoàng được vua Lê bổ nhiệm giữ chức Tổng đốc Thuận Quảng (Thuận Hóa Quảng Nam). Từ đây, ông không ngừng củng cố cơ nghiệp ở miền Nam, thực hiện theo lời tư vấn của Trạng trình Nguyễn Bỉnh Khiêm: “Hoành Sơn nhất đái, vạn đại dung thân” (Một dải hoành sơn đủ để xây dựng cơ nghiệp bền vững). Trong thời điểm đó, thừa tuyên (đơn vị hành chính cấp tỉnh) Quảng Nam mở rộng từ phía nam đèo Hải Vân đến đèo Cù Mông.

Năm 1578, chúa Nguyễn Hoàng chọn Lương Văn Chánh, một tướng hầu Phù Nghĩa, để giữ chức Trấn biên quan. Chánh được giao nhiệm vụ quan trọng là đưa lưu dân nghèo, không có sản nghiệp, khai phá vùng đất mới từ nam đèo Cù Mông đến đèo Cả (nay thuộc tỉnh Phú Yên). Sau 33 năm công tác khai phá, nơi này đã phát triển thành làng mạc. Năm 1611, chúa Nguyễn Hoàng thành lập phủ Phú Yên, bao gồm hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa.

“Xứ Nẫu” Bình Định bắt đầu khai sinh tên gọi từ năm 1558 – Ảnh: Tổng hợp

Năm 1629, chúa Nguyễn Phúc Nguyên, hay được biết đến với tên gọi chúa Sãi, đã tiến hành nâng cấp phủ Phú Yên lên thành một đơn vị hành chính cấp tỉnh, đặt tên là Dinh Trấn Biên. Điều này là một phần của quá trình tổ chức hành chính trong xứ Đàng Trong, từ Quảng Bình đến Phú Yên, với tổng cộng 7 dinh.

2. Thời điểm “Xứ Nẫu” chính thức được gọi tại Bình Định

Bởi vì vùng đất mới này dân cư vẫn còn thưa thớt, các đơn vị hành chính tại vùng biên giới mang đặc điểm đặc thù. Dưới cấp huyện là các cấp thuộc, và ở cấp thấp hơn là các đơn vị hành chính nhỏ như phường, nậu, man. Phường thường là các khu làng nghề có quy mô đáng kể, như phường Lụa và phường Sông Nhiễu.

Nậu là tổ chức quản lý một nhóm nhỏ chuyên làm cùng một nghề, với người đứng đầu được gọi là đầu nậu. Ví dụ, “nậu nguồn” chỉ đến nhóm người chuyên khai thác rừng, “nậu nại” chỉ nhóm người làm muối, “nậu rổi” chỉ đến nhóm người buôn bán cá, “nậu rớ” chỉ nhóm người đánh cá bằng rớ trong vùng nước lợ, “nậu cấy” chỉ nhóm người tham gia hoạt động cấy mướn, và “nậu vựa” chỉ đến nhóm người sản xuất mắm.

Bởi sự phát triển của Đàng Trong, vào năm 1726, chúa Nguyễn Phúc Chú (1697-1738) ban hành lệnh quy định rõ phạm vi chức năng của các đơn vị hành chính. Các đơn vị như “thuộc” và “nậu” đã bị loại bỏ khỏi hệ thống. Thuật ngữ “nậu” thì không còn áp dụng cho tổ chức quản lý nhóm người nữa, mà sau đó được chuyển đổi nghĩa để chỉ người đứng đầu trong một tập thể và tiếp theo đó trở thành đại từ nhân xưng ngôi thứ ba số ít.

3. Khám phá nghĩa phía sau của “Xứ Nẫu”

Trong phương ngữ của Phú Yên – Bình Định, việc rút gọn đại từ danh xưng ngôi thứ ba (cả số ít và số nhiều) thường được thực hiện bằng cách sử dụng dấu hỏi. Ví dụ, “ông ấy” và “bà ấy” thường được thay thế bằng “ổng” và “bả”, còn “anh ấy” và “chị ấy” thường được rút gọn thành “ảnh” và “chỉ”. Trong trường hợp của đại từ “nậu”, thì người ta thường sử dụng “nẩu”.

“Nẫu” còn là từ giao tiếp trong đời sống hằng ngày – Ảnh: Tổng hợp

Kết luận

Khám phá văn hóa vùng miền chưa bao giờ là hết thú vị đến như thế. Không chỉ là lịch sử tên gọi đặc biệt của xứ Nẫu mà đó còn là những câu chuyện vô cùng lý thú của người dân miền đất võ Bình Định nữa đấy.

Bài viết tham khảo: